สรุปได้ว่าไม่ว่ามีความคิดหรือปฏิกิริยาใดๆเกิดขึ้น ควรกำหนดรู้ถึงภาวะนั้น ถ้าจินตนาการ ได้กำหนดรู้ว่า “จินตนาการหนอ” ถ้าคิดให้กำหนดรู้ว่า “คิดหนอ” ถ้าวางแผน ให้กำหนดรู้ว่า “วางแผนหนอ” ถ้ารับรู้ให้กำหนดรู้ว่า “รับรู้หนอ” ถ้าไตร่ตรอง ให้กำหนด “ไตร่ตรองหนอ” ถ้ามีความสุขให้กำหนดรู้ว่า “สุขหนอ” ถ้ารู้ว่าเบื่อ ให้กำหนดรู้ว่า “เบื่อหนอ” ถ้ารู้สึกยินดี ให้กำหนดรู้ว่า “ยินดีหนอ” ถ้ารู้สึกท้อใจ ให้กำหนดรู้ว่า “ท้อหนอ” การกำหนดรู้ภาวะที่เกิดขึ้นทั้งปวงอย่างมีสตินี้เรียกว่า จิตตานุปัสสนา

​

            เนื่องจากเรา ไม่ได้กำหนดรู้ภาวะเหล่านี้ เราจึงมีแนวโน้มที่จะโยงภาวะเหล่านี้กับบุคคลใดบุคคลหนึ่ง หรือใครคนใดคนหนึ่ง เรามีแนวโน้มที่จะคิดว่าเป็นตัวเราเองที่ “กำลังจินตนาการ กำลังคิด กำลังวางแผน กำลังรู้หรือกำลังรับรู้” เราคิดว่ามีคนคนหนึ่งผู้ที่ตั้งแต่วัยเด็กเป็นต้นมากำลังมีชีวิตอยู่และกำลังคิดอยู่ แท้ที่จริงแล้วไม่มีคนคนนั้นปรากฏในโลกนี้อยู่ แต่กลับมีเฉพาะการกระทำที่กำลังดำเนินอยู่และดำเนินอย่างต่อเนื่อง นี่เป็นเหตุผลว่าทำไมเราต้องระลึกรู้ถึงภาวะแต่ละภาวะ และภาวะทุกภาวะที่ปรากฏขึ้น เมื่อถูกระลึกรู้ ภาวะนั้นก็มีแนวโน้มที่จะหายไป เราจึงจะกลับไปกำหนดรู้ถึงการพองและการยุบของท้องต่อได้

​

            เมื่อนั่งทำสมาธิเป็นเวลานาน ความรู้สึกถึงอาการเหน็บชาและความร้อนจะเกิดขึ้นในร่างกาย ความรู้สึกเหล่านี้ต้องถูกกำหนดรู้อย่างระมัดระวังด้วย เช่นเดียวกันกับความรู้สึกปวดเมื่อยและอ่อนล้า ความรู้สึกเหล่านี้คือ ทุกขเวทนา ซึ่งเป็นความรู้สึกไม่สบายกายไม่สบายใจ และการกำหนดรู้ความรู้สึกเหล่านี้เป็น เวทนานุปัสสนา

​

            ความล้มเหลวหรือการละเลยที่จะกำหนดรู้ความรู้สึกเหล่านี้ทำให้ตัวเรามีความคิดว่า “ฉันเป็นเหน็บ” “ฉันกำลังรู้สึกร้อน” “ฉันปวดเมื่อย” “ฉันยังปกติดีเมื่อชั่วครู่ที่ผ่านมา ตอนนี้ ฉันไม่เป็นสุขกับความรู้สึกที่ไม่น่ายินดี” การใช้อัตตา แยกแยะความรู้สึกเหล่านี้เป็นความผิดพลาด แท้ที่จริงแล้ว “ฉัน” นั้นไม่มี จะมีก็เพียงแต่ความรู้สึกที่ไม่น่ายินดีอันใหม่เกิดขึ้นมาแทนที่อันเก่าที่หายไปเท่านั้น เปรียบได้กับการเกิดของประจุไฟฟ้ามีความสว่างอยู่ได้ ทุกครั้งที่ได้สัมผัสกับความไม่น่ายินดีที่เกิดขึ้นภายในร่างกาย ความรู้สึกไม่น่ายินดีใหม่จะเกิดขึ้นมาแทนความรู้สึกเก่าที่ดับไปอันแล้วอันเล่าจึงควรระลึกรู้ถึงความรู้สึกเหล่านี้อย่างลึกซึ้ง ไม่ว่าจะเป็นความรู้สึกของเหน็บชาความร้อน หรือความปวดเมื่อย

            ในตอนเริ่มต้นที่โยคีฝึกทำสมาธิ ความรู้สึกเหล่านี้อาจจะเพิ่มมากขึ้นและนำไปสู่ความปรารถนาที่จะเปลี่ยนท่าปฏิบัติ ความปรารถนานี้ควรต้องถูกระลึกรู้ ต่อจากนั้นโยคีควรจะกลับไปกำหนดรู้ ความรู้สึกเป็นเหน็บชา ความร้อน

​

            ความอดทนจะนำไปสู่ พระนิพพาน ตามคำที่กล่าวไว้ คำกล่าวนี้มีความเกี่ยวข้องมากที่สุดกับความพยายามในการทำสมาธิ โยคีต้องมีความอดทนในการทำสมาธิ ถ้าขยับหรือเปลี่ยนท่าบ่อยครั้งเกินไปเพราะไม่สามารถทนกับความรู้สึกของเหน็บชาหรือความร้อนที่เกิดขึ้นได้ ก็จะไม่สามารถพัฒนา สมาธิ หรือความตั้งมั่นที่ดีของจิต ถ้าสมาธิไม่พัฒนา ก็จะไม่มีความรู้แจ้งเกิดขึ้น และจะไม่สามารถบรรลุ มรรค --เส้นทางที่นำไปสู่ พระนิพพาน ผล – ผลของเส้นทางนั้นและ พระนิพพาน ได้ซึ่งเป็นเหตุผลว่าทำไมความอดทนจึงจำเป็นต่อการทำสมาธิ

​

            ความอดทนส่วนใหญ่นั้นคือความอดทนกับความรู้สึกที่ไม่น่ายินดีในร่างกายได้แก่ อาการชา ความร้อน และความปวดเมื่อย ตลอดจนความรู้สึกอื่นๆที่ยากจะฝืนทนได้ โยคีจึงไม่ควรที่จะยอมแพ้ในทันทีที่ความรู้สึกดังกล่าวเกิดขึ้นในขณะฝึกสมาธิ และไม่ควรที่จะเปลี่ยนท่าในการทำสมาธิ แต่ควรทำสมาธิต่อไปด้วยความอดทน โดยเพียงแต่กำหนดรู้ “ชาหนอ” หรือ “ร้อนหนอ-ร้อนหนอ” ความรู้สึกรุนแรงอย่างปานกลางที่เกิดขึ้นเหล่านี้จะหายไปถ้ากำหนดรู้ต่อไปด้วยความอดทน เมื่อความตั้งใจเป็นไปด้วยดีและมีความเข้มแข็งแม้แต่ความรู้สึกที่รุนแรงมากก็มักจะหายไป เมื่อเป็นเช่นนั้น ให้กลับไประลึกรู้ถึงการพองและการยุบของท้อง

​

            โยคีจะต้องเปลี่ยนท่าการทำสมาธิ ถ้าความรู้สึกนั้นไม่หายไปแม้ว่าจะได้กำหนดรู้ถึงภาวะนั้นเป็นเวลายาวนาน หรือถ้าไม่สามารถที่จะทนต่อภาวะนั้นได้ โยคีจึงควรเริ่มต้นกำหนดรู้ว่า “ยกหนอ-ยกหนอ” ถ้าแขนเคลื่อนไปให้กำหนดว่า “ไปหนอ-ไปหนอ” การเปลี่ยนท่านี้ควรทำอย่างนิ่มนวลพร้อมกับกำหนดรู้ “ยกหนอ” “ไปหนอ-ไปหนอ” “แตะหนอ-แตะหนอ” ถ้าลำตัวเอนให้กำหนดรู้ว่า “เอนหนอ-เอนหนอ” ถ้าเท้ายกขึ้นให้กำหนดรู้ “ยกหนอ” ถ้าเท้าเคลื่อนที่ให้กำหนดรู้ “ย่างหนอ” ถ้าเท้าวางลงให้ภาวนาว่า “ลงหนอ-ลงหนอ” ถ้าไม่มีการเปลี่ยนแปลง มีเพียงแต่การพักอย่างสงบนิ่งให้กลับไประลึกถึงการพองและการยุบของท้องต่อ

​

            จะไม่มีการหยุดพักการกำหนดรู้ในระหว่างการเจริญสมาธิจะมีแต่เพียงการกำหนดรู้ระหว่างภาวะที่เกิดก่อน และการกำหนดรู้ภาวะที่เกิดตามมา ระหว่าง สมาธิ ที่เกิดก่อนกับสมาธิที่เกิดตามมา

ระหว่าง สมาธิ ที่เกิดก่อนกับสมาธิที่เกิดตามมา อันจะก่อให้เกิดความแก่กล้าทางปัญญา มัคค และ ผลญาณ – ความรู้ถึงทางที่นำไปสู่การบรรลุพระนิพพาน และผลของมันจะเกิดได้ก็ต่อเมื่อมีการรวมตัวของโมเมนตัมนี้ กระบวนการเจริญสมาธิจะเหมือนกับการจุดไฟด้วยการถูแท่งไม้สองแท่งเข้าด้วยกันอย่างเต็มกำลังและไม่ท้อถอย เพื่อให้ถึงจุดชวาลจนเกิดเปลวไฟขึ้นมา การกำหนดรู้ในวิปัสสนากรรมฐานก็ควรดำเนินไปอย่างต่อเนื่อง ไม่ท้อถอยเช่นเดียวกัน ไม่มีการหยุดพักการกำหนดรู้ภาวะต่างๆที่อาจเกิดขึ้น

​

            ตัวอย่างเช่น ถ้ามีความรู้สึกคันและโยคีปรารถนาที่จะเกาเพราะยากที่จะทนได้ ให้กำหนดรู้ถึงทั้งความรู้สึกและความปรารถนาที่จะขจัดความรู้สึกนี้โดยไม่ต้องขจัดความรู้สึกด้วยการเกาในทันที ถ้าโยคีรักษาความเพียรในการกำหนดรู้ได้ โดยทั่วไปอาการคันก็จะหายไป เมื่อเป็นเช่นนี้ ให้กลับไปที่การกำหนดรู้ถึงการพองและการยุบของท้องต่อ ถ้าอาการคันไม่หายไป โยคีก็ต้องขจัดมันด้วยการเกาอย่างไม่อาจเลี่ยงได้ แต่ควรกำหนดรู้ถึงความปรารถนาที่จะเกานั้นก่อนที่จะเกา อิริยาบถทั้งหมดที่เคลื่อนไหวเพื่อขจัดความรู้สึกนี้ต้องถูกกำหนดรู้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งการสัมผัส การดึง การดัน และการเกา และท้ายที่สุดให้กลับไปกำหนดรู้ ถึงการพองและการยุบของท้อง

​

            ทุกครั้งที่เปลี่ยนท่าในการทำสมาธิ ให้เริ่มด้วยการกำหนดรู้ถึงความตั้งใจหรือความปรารถนาที่จะเปลี่ยนท่าและให้กำหนดรู้ทุกอิริยาบถอย่างใกล้ชิด ได้แก่ การลุกขึ้นจากท่านั่ง การยกแขน การเลื่อนและการยืดแขนให้ตรง ควรเปลี่ยนท่าในเวลาเดียวกับการกำหนดรู้อิริยาบถนั้นๆ เช่น ขณะที่ร่างกายเอนไปข้างหน้า ให้กำหนดรู้ ขณะที่ลุกขึ้นร่างกายจะเบาและตัวจะลุกขึ้น ทำจิตให้แน่วแน่ต่อภาวะนี้ กำหนดรู้ช้าๆว่า “ลุกหนอ-ลุกหนอ”

​

            โยคีควรปฏิบัติเสมือนหนึ่งว่าอ่อนแรงไร้กำลัง คนที่มีสุขภาพปกติสามารถที่จะลุกขึ้นได้อย่างง่ายดายและรวดเร็วหรือลุกขึ้นทันทีทันใด ไม่เหมือนกับคนที่อ่อนเปลี้ยไร้กำลัง ที่ต้องทำอย่างช้าๆและนุ่มนวล เช่นเดียวกับคนที่อ่อนเปลี้ยไร้กำลัง ที่ต้องทำอย่างช้าๆและนุ่มนวล เช่นเดียวกับคนที่ปวดหลังจะต้องลุกขึ้นด้วยความนุ่มนวล ด้วยเกรงว่าจะทำให้ปวดและเจ็บ โยคีที่ฝึกสมาธิก็ต้องปฏิบัติเช่นนั้น คือต้องเปลี่ยนท่าอย่างค่อยเป็น ค่อยไป และนุ่มนวล การปฏิบัติเช่นนี้เท่านั้นที่จะทำให้สติ สมาธิ และปัญญาแก่กล้า

​

            ดังนั้นจึงต้องเริ่มต้นการเคลื่อนไหวด้วยความนิ่มนวลและค่อยเป็นค่อยไป เมื่อจะลุกขึ้นโยคีต้องทำอย่างนุ่มนวล คล้ายกับว่าไม่มีแรง ในขณะเดียวกันให้กำหนดรู้ว่า “ลุกหนอ-ลุกหนอ” ไม่ใช่แค่นี้เท่านั้นแม้ตาจะมองเห็นโยคีก็ต้องทำเสมือนหนึ่งว่าไม่เห็น และทำนองเดียวกันกับหูที่ได้ยิน ในขณะที่กำลังทำสมาธิโยคีต้องใส่ใจเฉพาะการกำหนดรู้เท่านั้น สิ่งที่ได้เห็นและได้ยินนั้นไม่ใช่สิ่งที่ต้องใส่ใจ ดังนั้นไม่ว่าจะมีสิ่งผิดปกติหรือมีสิ่งใดเกิดขึ้นซึ่งอาจจะได้เห็นหรือได้ยิน ก็ต้องปฏิบัติเสมือนหนึ่งว่าไม่ได้เห็นหรือไม่ได้ยินสิ่งเหล่านั้น ให้กำหนดรู้อย่างระมัดระวังเพียงอย่างเดียวเท่านั้น